Choroby stawu kolanowego stanowią istotny problem zdrowotny, wpływając na jakość życia pacjentów oraz obciążając systemy opieki zdrowotnej. Wśród nich choroba zwyrodnieniowa stawu kolanowego (gonartroza) jest najczęściej diagnozowanym schorzeniem, prowadzącym do bólu, ograniczenia ruchomości oraz dysfunkcji stawu. Celem niniejszego kompendium jest przedstawienie aktualnej wiedzy na temat etiologii, diagnostyki oraz metod leczenia chorób stawu kolanowego, ze szczególnym uwzględnieniem gonartrozy, opierając się na dostępnych publikacjach naukowych.
Etiologia i patogeneza choroby zwyrodnieniowej stawu kolanowego
Choroba zwyrodnieniowa stawu kolanowego charakteryzuje się postępującą degeneracją chrząstki stawowej, prowadzącą do zmian w strukturze pozostałych elementów stawu, takich jak kość podchrzęstna, więzadła, torebka stawowa oraz mięśnie okołostawowe. Proces ten jest wynikiem zaburzenia równowagi między procesami degradacji a regeneracji chrząstki. W patogenezie choroby kluczową rolę odgrywają enzymy z rodziny metaloproteinaz (MMPs), których aktywność jest regulowana przez cytokiny prozapalne, czynniki transkrypcyjne oraz mikroRNA. Zwiększona ekspresja MMPs prowadzi do degradacji macierzy pozakomórkowej chrząstki, co w konsekwencji powoduje jej uszkodzenie i utratę funkcji amortyzacyjnej
Czynniki ryzyka
Występowanie choroby zwyrodnieniowej stawu kolanowego jest wynikiem interakcji wielu czynników ryzyka, zarówno niemodyfikowalnych, jak i modyfikowalnych. Do niemodyfikowalnych zalicza się wiek, płeć oraz predyspozycje genetyczne. Badania epidemiologiczne wskazują, że choroba ta dotyka nawet 60% populacji osób starszych, częściej kobiet niż mężczyzn
Wśród czynników modyfikowalnych szczególną uwagę zwraca się na otyłość, która nie tylko zwiększa obciążenie mechaniczne stawu, ale także nasila procesy zapalne w jego obrębie. Ponadto, przebyte urazy stawu kolanowego oraz intensywna aktywność fizyczna mogą przyczyniać się do rozwoju zmian zwyrodnieniowych
Diagnostyka
Rozpoznanie choroby zwyrodnieniowej stawu kolanowego opiera się na szczegółowym wywiadzie, badaniu fizykalnym oraz badaniach obrazowych. Podstawowym narzędziem diagnostycznym jest radiografia (RTG), która umożliwia ocenę charakterystycznych zmian, takich jak zwężenie szpary stawowej, obecność osteofitów, sklerotyzacja kości podchrzęstnej oraz deformacje stawu. W przypadkach, gdy objawy kliniczne nie są jednoznaczne lub istnieje potrzeba dokładniejszej oceny tkanek miękkich, zaleca się wykonanie rezonansu magnetycznego (MRI). MRI pozwala na wczesne wykrycie zmian w chrząstce stawowej oraz ocenę struktur takich jak łąkotki, więzadła czy błona maziowa. Badania laboratoryjne krwi i płynu stawowego mają ograniczoną wartość w diagnostyce choroby zwyrodnieniowej, ale są przydatne w różnicowaniu z innymi schorzeniami, takimi jak reumatoidalne zapalenie stawów czy infekcje stawowe. W niektórych przypadkach analiza płynu stawowego może pomóc w wykluczeniu obecności kryształów, sugerujących dnę moczanową lub chondrokalcynozę. Warto również zwrócić uwagę na rozwijające się metody diagnostyki molekularnej, takie jak oznaczanie biomarkerów w surowicy krwi, które mogą umożliwić wcześniejsze wykrycie choroby przed pojawieniem się zmian radiologicznych. Jednakże te nowoczesne techniki wymagają dalszych badań i nie są jeszcze rutynowo stosowane w praktyce klinicznej.
Leczenie
Postępowanie terapeutyczne w chorobie zwyrodnieniowej stawu kolanowego obejmuje metody zachowawcze oraz operacyjne, w zależności od stopnia zaawansowania choroby i nasilenia objawów.
Leczenie farmakologiczne
Podstawą farmakoterapii są niesteroidowe leki przeciwzapalne (NLPZ), które zmniejszają ból i stan zapalny. W przypadku przeciwwskazań do stosowania NLPZ lub ich nieskuteczności, rozważa się zastosowanie paracetamolu lub opioidów. Dodatkowo, suplementacja siarczanem chondroityny może wspomagać regenerację chrząstki oraz łagodzić objawy choroby
Fizjoterapia i rehabilitacja
Regularna aktywność fizyczna oraz odpowiednio dobrane ćwiczenia mają kluczowe znaczenie w utrzymaniu funkcji stawu oraz zmniejszeniu dolegliwości bólowych. Krioterapia miejscowa w połączeniu z kinezyterapią wykazuje skuteczność w redukcji obrzęku, zwiększeniu zakresu ruchomości oraz poprawie funkcji stawu kolanowego. Ponadto, elektroterapia, w tym prądy interferencyjne (IFC) oraz przezskórna stymulacja nerwów (TENS), może być pomocna w łagodzeniu objawów choroby
Wiskosuplementacja
Wstrzyknięcia dostawowe kwasu hialuronowego mają na celu poprawę właściwości płynu stawowego, zmniejszenie tarcia oraz ochronę chrząstki. Badania wskazują na skuteczność tej metody w łagodzeniu bólu oraz poprawie funkcji stawu u pacjentów z chorobą zwyrodnieniową
Leczenie operacyjne
W przypadku zaawansowanej choroby zwyrodnieniowej stawu kolanowego, gdy metody zachowawcze nie przynoszą oczekiwanych rezultatów, rozważa się interwencje chirurgiczne. Jedną z podstawowych procedur jest endoprotezoplastyka stawu kolanowego, polegająca na zastąpieniu uszkodzonych powierzchni stawowych implantami. Badania wskazują, że operacja ta skutecznie redukuje ból i poprawia funkcję stawu, przyczyniając się do znacznej poprawy jakości życia pacjentów. Wiek, płeć czy otyłość nie powinny stanowić przeciwwskazań do przeprowadzenia endoprotezoplastyki, o ile nie występują inne istotne czynniki ryzyka. Należy jednak unikać artroskopii z płukaniem i oczyszczaniem stawu (debridement), z wyjątkiem przypadków mechanicznej blokady stawu
Profilaktyka
Zapobieganie chorobie zwyrodnieniowej stawu kolanowego opiera się na modyfikacji czynników ryzyka. Utrzymanie prawidłowej masy ciała jest kluczowe, gdyż otyłość zwiększa obciążenie stawów i sprzyja rozwojowi zmian zwyrodnieniowych. Regularna aktywność fizyczna, dostosowana do możliwości pacjenta, wspomaga utrzymanie sprawności stawu oraz wzmacnia mięśnie okołostawowe. Wczesne wykrywanie i leczenie urazów oraz stanów zapalnych stawu kolanowego może zapobiec progresji choroby. Ponadto, edukacja pacjentów na temat ergonomii ruchu oraz unikania przeciążeń stawu odgrywa istotną rolę w profilaktyce
Choroba zwyrodnieniowa stawu kolanowego jest złożonym schorzeniem, wynikającym z interakcji wielu czynników. Skuteczna diagnostyka opiera się na dokładnym wywiadzie, badaniu fizykalnym oraz odpowiednich badaniach obrazowych. Leczenie powinno być indywidualnie dostosowane do pacjenta i obejmować zarówno metody zachowawcze, jak i operacyjne, w zależności od stopnia zaawansowania choroby. Kluczowe znaczenie ma również profilaktyka, ukierunkowana na modyfikację czynników ryzyka oraz edukację pacjentów w zakresie zdrowego stylu życia.
